Z artykułu dowiesz się:
- Czym jest kwas foliowy i jakie są jego źródła
- Jakie są przyczyny niedoboru kwasu foliowego
- Jakie są skutki niedoboru kwasu foliowego
- Czy kwas foliowy może być niebezpieczny dla zdrowia
Kwas foliowy zwykle kojarzy się ze składnikiem, który obowiązkowo powinien być dostarczany do organizmu przez kobiety w ciąży. Jednak czy tylko dla tej grupy ludności jest wskazany? Okazuje się, że posiada on wielokierunkowe działanie na ludzki organizm. Dlatego wciąż cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem ze strony naukowców i badaczy. Ma bezpośredni i pośredni wpływ na metabolizm komórek, a jego niedobór przynosi poważne skutki dla ludzkiego zdrowia i życia.
Spis treści:
- Kwas foliowy – informacje wstępne
- Kwas foliowy – historia
- Biodostępność kwasu foliowego
- Źródła kwasu foliowego
- Wrażliwy kwas foliowy
- Kwas foliowy – naturalny czy syntetyczny?
- Przyczyny niedoboru kwasu foliowego
- Zasadność suplementowania kwasu foliowego
- Skutki niedoboru kwasu foliowego
- Kwas foliowy – niebezpieczny?
- Podsumowanie
1. Kwas foliowy – informacje wstępne
Kwas foliowy jest zwany także kwasem pteroiloglutaminowym, folacyną, witaminą B9 lub B11. Składa się z zasady pterydynowej, kwasu p-aminobenzoesowego oraz kwasu glutaminowego. Ta witamina i jej pochodne należą do grupy folianów. Spośród tych związków kwas foliowy jest najlepiej przyswajalny i najbardziej stabilny.
2. Kwas foliowy – historia
Kwas foliowy odkryto na przełomie lat 30. i 40. XX wieku. W latach 30. Lucy Wills odkryła, że na anemię, na którą cierpiały kobiety w Indiach, pomaga wyciąg z drożdży. Zaczęto więc zastanawiać się, który z jego składników posiada właściwości lecznicze.
W 1941 r. po raz pierwszy wyizolowano kwas foliowy z liści szpinaku. Fakt ten uwidacznia się w nazwie: łac. folium – liść. Kilka lat później otrzymano formę krystaliczną, a następnie zsyntetyzowano kwas foliowy.
3. Biodostępność kwasu foliowego
Biodostępność kwasu foliowego to ilość i szybkość jego wchłaniania przez układ pokarmowy. Zależy on od wielu czynników, takich jak rodzaj spożywanych produktów czy sposób, w jaki zostały poddane obróbce technologicznej.
Dodatkowo wpływ na biodostępność kwasu foliowego mają prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego, przyjmowane leki, palenie papierosów, a także spożywanie alkoholu.
Warto pamiętać, by wraz z folianami dostarczać do organizmu również inne biopierwiastki i witaminy – przykładowo witaminę C, witaminę B12, cynk i żelazo. Wspomogę one prawidłowe wykorzystanie folianów przez organizm.
4. Źródła kwasu foliowego
Głównym źródłem kwasu foliowego i jego pochodnych są m. in. surowe i mrożone warzywa liściaste (np. szpinak, brokuł, kalafior, sałata, kapusta i szparagi), a także zielony groszek, bób, buraki, pomidory, słonecznik, orzechy i owoce cytrusowe. Także mięso, mleko i produkty mleczne posiadają niewielką ilość kwasu foliowego i jego pochodnych.
Głównym źródłem folianów w diecie przeciętnego Polaka są produkty zbożowe, zwłaszcza chleb z pełnego ziarna zbóż. Produkty zbożowe dostarczają około 40% kwasu foliowego w stosunku do jego całkowitego dziennego spożycia.
5. Wrażliwy kwas foliowy
Należy zwracać szczególną uwagę na przechowywanie produktów zawierających kwas foliowy i jego pochodne. Są one wrażliwe na pH środowiska, działanie wysokiej temperatury i promieni słonecznych.
Foliany są szczególnie wrażliwe na przetwarzanie w procesach kulinarnych i technologicznych. Przykładowo podczas wypiekania chleba czas i temperatura pieczenia obniżają zawartość folianów o 20–30%. Gotowanie warzyw sprawia, że straty tych związków sięgają nawet 40–70%.
Aby uniknąć strat kwasu foliowego, owoce i warzywa należy spożywać na surowo, a także przechowywać je w ciemnym i chłodnym miejscu. Dobrym rozwiązaniem jest również ograniczenie obróbki termicznej do minimum, i spożywanie produktów, które zostały jej poddane, od razu po podaniu.
6. Kwas foliowy – naturalny czy syntetyczny?
Kwas foliowy, który pochodzi z produktów spożywczych jest przyswajany przez organizm w około 50–80%, natomiast ten syntetyczny przyswaja się całkowicie.
Jeśli tylko istnieje taka możliwość, składniki mineralne i witaminy powinny być dostarczane naturalnie, wraz z dietą. Zdarzają się jednak sytuacje, w których zapotrzebowanie na kwas foliowy wzrasta. Warto wtedy uzupełniać wspomniany składnik poprzez suplementację.
7. Przyczyny niedoboru kwasu foliowego
Niedobór kwasu foliowego zdarza się, gdy organizm zwiększa jego zapotrzebowanie, przykładowo w czasie trwania ciąży i laktacji. Do zmniejszenia ilości kwasu foliowego w organizmie dochodzi także przy długotrwałym stosowaniu leków przeciwpadaczkowych, hormonalnych doustnych środków antykoncepcyjnych, przeciwbólowych, a także takich, które zobojętniają sok żołądkowy.
Osobami narażonymi na niedobór kwasu foliowego są:
- kobiety w ciąży,
- przedwcześnie urodzone niemowlęta,
- niemowlęta o niewielkiej masie ciała,
- dziewczęta w okresie pokwitania,
- osoby starsze,
- osoby z wysokim poziomem homocysteiny,
- osoby nadużywające alkoholu.
8. Zasadność suplementowania kwasu foliowego
Suplement diety ma za zadanie uzupełniać dietę i wykazywać działanie odżywcze lub takie, które pozytywnie wpłynie na funkcje fizjologiczne organizmu. Dodatkowo w wysokim stopniu powinien przyczynić się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia różnych zaburzeń stanu zdrowia.
Czy warto stosować suplementację kwasem foliowym? Okazuje się, że obecny sposób przetwarzania żywności nie jest łaskawy dla występujących w niej składników mineralnych, błonnika, witamin i fitozwiązków. Ich straty mogą sięgać nawet 90%.
Kwas foliowy należy do witamin, które są wrażliwe na działanie czynników zewnętrznych. W trakcie przechowywania czy gotowania spora jego część jest tracona. W związku z tymi faktami zapewnienie odpowiedniej ilości folianów w organizmie wydaje się być trudne bez jednoczesnej suplementacji. Nawet gdy stosuje się odpowiednio kaloryczną i zbilansowaną dietę, spożycie kwasu foliowego może być niższe od optymalnego, czyli takiego, które według polskich norm wynosi 250 µg.
9. Skutki niedoboru kwasu foliowego
Zaburzenia rozwojowe płodu i powikłania ciąży
Niedobór folianów w codziennej diecie ma niekorzystny wpływ na rozwój płodu. W trakcie trwania ciąży bardzo ważny jest okres kształtowania się cewy nerwowej. To właśnie z niej rozwiną się rdzeń kręgowy oraz mózg dziecka. Jeśli ten etap nie przebiegnie prawidłowo, skutkować to może bezmózgowiem, przepukliną mózgowo-rdzeniową, trwałym inwalidztwem, a nawet przedwczesnym zgonem.
Niedobór kwasu foliowego w diecie matki może także spowodować odklejenie się łożyska lub poronienie. Innymi powikłaniami są wystąpienie anemii megaloblastycznej i mała masa urodzeniowa noworodka.
W trakcie rozwoju płodu, przy zwiększonym zapotrzebowaniu na kwas foliowy, zmagazynowane w organizmie kobiety foliany dość szybko ulegają wyczerpaniu. Zaobserwowano, że zapotrzebowanie na tę witaminę u kobiet przed ciążą wynosi 250 μg. Tymczasem u ciężarnych zapotrzebowanie na kwas foliowy wzrasta.
Kobietom, które planują ciążę, zaleca się przyjmować codziennie 400 µg kwasu foliowego co najmniej miesiąc przed zapłodnieniem. Suplementację należy kontynuować do trzeciego miesiąca ciąży włącznie. Dowiedziono, że ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u kobiet przyjmujących rekomendowaną dawkę kwasu foliowego zmniejsza się o 72%.
W związku z tym, że nie wszystkie ciąże są planowane, także kobiety w wieku rozrodczym powinny regularnie suplementować folacynę.
Niedokrwistość megaloblastyczna
Niedokrwistość megaloblastyczna wymaga leczenia za pomocą kwasu foliowego. To schorzenie, w którym stężenie hemoglobiny i masa czerwonych krwinek okazują się niewystarczające dla odpowiedniego dostarczania tlenu do tkanek. Najczęściej występuje m. in. przy stanach zwiększonego zużycia kwasu foliowego (np. w ciąży), wrodzonych wadach przewodu pokarmowego i przyjmowaniu środków przeciwdrgawkowych.
Schorzenie to może wystąpić u dzieci między 2 a 17 miesiącem życia. Częściej cierpią na niego wcześniaki, a także bliźniaki. Mimo że rodzą się z zapasem folianów otrzymanych od matki, zostaje on wyczerpany około 8–10 tygodnia życia.
Niedokrwistość megaloblastyczna tzw. złośliwa jest szczególnie niebezpieczna w przypadku wieloródek po 30 roku życia. Często prowadzi do poważnych powikłań, np. krwotoków, zakażeń, a nawet obumarcia wewnątrzmacicznego płodu.
Hiperhomocysteinemia
Hiperhomocysteinemia jest stanem, w którym stężenie homocysteiny w osoczu krwi jest za wysokie. Prawidłowe stężenie homocysteiny we krwi wynosi 5-15 µmol/l.
Wyróżnia się trzy rodzaje hiperhomocysteinemii:
- łagodną – gdy stężenie homocysteiny mieści się w zakresie 15-30 µmol/l,
- średnio nasiloną – gdy poziom homocysteiny wynosi 30-100 µmol/l,
- ciężką – gdy stężenie homocysteiny jest wyższe niż 100 µmol/l.
Osoby, które cierpią na hiperhomocysteinemię są zagrożone udarem mózgu, zawałem serca i chorobą wieńcową. Dodatkowo podwyższony poziom homocysteiny może spowodować uszkodzenie śródbłonka naczyń krwionośnych, a także zakrzepicę naczyń obwodowych.
W leczeniu hiperhomocysteinemii skuteczna jest suplementacja kwasem foliowym oraz stosowanie diety bogatej w foliany. Udowodniono, że powoduje to obniżenie stężenia homocysteiny.
Nowotwory
Spożywanie prawidłowej ilości kwasu foliowego może uchronić przed wystąpieniem niektórych typów nowotworów. Przy deficycie kwasu foliowego zwiększa się ryzyko powstania takich nowotworów, jak przykładowo rak jelita grubego, trzustki, płuc, macicy i jajnika.
Mimo tak dobroczynnego działania kwasu foliowego, coraz więcej badań naukowych potwierdza, że w przypadku osób, które są obciążone ryzykiem wystąpienia chorób nowotworowych, dostarczanie do organizmu dużych dawek tego folianu może przyspieszać rozwój nowotworów.
Choroby neurodegeneracyjne
Choroby neurodegeneracyjne to choroby układu nerwowego, dla których charakterystyczna jest utrata komórek nerwowych. Zalicza się do nich np.: Alzheimera, Parkinsona, pląsawicę Huntingtona czy stwardnienie rozsiane.
Okazuje się, że kwas foliowy odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego. Bierze udział w powstawaniu substancji neurostymulujących w organizmie, takich jak adrenalina, noradrenalina i dopamina. Niedobór folianów w diecie wpływa na powstawanie wielu zaburzeń neuropsychiatrycznych, jak przykładowo demencja, depresja czy padaczka.
Dodatkowo w związku z niedoborem folianów, takie zaburzenia jak demencja, zaburzenia nastroju i funkcji poznawczych wiążą się z podwyższeniem stężenia homocysteiny we krwi. Nadmiar tego związku może prowadzić do miażdżycy tętnic mózgowych. Konsekwencją tego są mikrozawały i niedokrwienie mózgu. To przyczynia się do rozwoju choroby Alzheimera lub demencji naczyniowej.
Niedobór folianów a stabilność genetyczna
Foliany biorą udział w syntezie puryn i tymidyny. W wyniku niedoboru kwasu foliowego, gdy zmniejszy się pula tyminy, w jej miejsce może zostać błędnie wbudowany uracyl. Takie zaburzenie ma poważne konsekwencje mutagenne.
Jeżeli niedobór folianów nie zostanie uzupełniony, prawdopodobna jest całkowita destabilizacja genetyczna, która jest związana z aberracjami chromosomowymi i pęknięciem DNA.
10. Kwas foliowy – niebezpieczny?
Kwas foliowy ogółem dobrze wpływa na organizm, warto jednak wspomnieć o kilku kwestiach. Okazuje się, że suplementacja tą witaminą maskuje niedobór witaminy B12. Zarówno kwas foliowy, jak i witamina B12 biorą udział w powstawaniu krwinek czerwonych, dlatego deficyt obu tych składników może powodować anemię. Gdy poziom witaminy B12 jest za niski, a dodatkowo towarzyszy mu suplementacja kwasem foliowym, wówczas pojawienie się objawów anemii zostaje oddalone w czasie.
Przedłużający się niedobór witaminy B12, poza tym, że bierze udział w spowodowaniu anemii, dodatkowo uszkadza układ nerwowy. Dlatego przed rozpoczęciem suplementacji kwasem foliowym warto przebadać poziom witaminy B12 w organizmie.
Dodatkowo zauważono, że u osób starszych, które zażywają wysokie dawki suplementów z kwasem foliowym, przy jednocześnie niskim poziomie witaminy B12, może dojść do osłabienia funkcji poznawczych (czyli np. uwagi, rozumowania, koncentracji czy pamięci). Ryzyko ich pogorszenia wzrasta wtedy ponad trzykrotnie.
Istnieją także przesłanki, według których dostarczanie wysokich dawek kwasu foliowego (powyżej 800 µg) w okresie przedkoncepcyjnym oraz w trakcie ciąży może powodować stan przedrzucawkowy u kobiet ciężarnych, a także niższy poziom rozwoju neuropoznawczego u potomstwa. Należy jednak podkreślić, że suplementacja kwasem foliowym zarówno w okresie planowania ciąży jak i w jej trakcie jest wymagana – dawka powinna wynosić 400 µg na dobę.
11. Podsumowanie
Nie podlega wątpliwości, że kwas foliowy jest witaminą o wielokierunkowym działaniu biologicznym. To składnik niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jego obecność w codziennej diecie sprawia, że tkanki i narządy funkcjonują prawidłowo. Kwas foliowy odgrywa także istotną rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego. Dodatkowo może uchronić przed występowaniem niektórych typów nowotworów.
Niedobór kwasu foliowego powoduje zaburzenia rozwojowe płodu i powikłania ciąży, niedokrwistość megaloblastyczną i hiperhomocysteinemię. W związku z powyższymi faktami warto regularnie spożywać produkty bogate w foliany i suplementować kwas foliowy.
Bibliografia
- Cieślik E., Kościej A., Kwas foliowy – występowanie i znaczenie, online: [PDF] Kwas foliowy – występowanie i znaczenie – Free Download PDF (documen.site), dostęp: 23.12.2022.
- Czeczot H., Kwas foliowy w fizjologii i patologii, online: Kwas foliowy w fizjologii i patologii | Postępy Higieny i Medycyny Doświadc (phmd.pl), dostęp: 23.12.2022.
- Gaszyńska J., Kwas foliowy – rola i zasadność suplementacji u różnych grup pacjentów, online: 836_praca-specjalizycyjna—mgr-joanna-gaszynska.pdf (woia.pl), dostęp: 23.12.2022.
- Kapka-Skrzypczak L, Niedźwiecka J, Skrzypczak M, Diatczyk J, Wojtyła A., Kwas foliowy – skutki niedoboru i zasadność suplementacji, [w:] „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu”, 2012, Tom 18, Nr 1, s. 65-69.
- Karecka U., Kwas foliowy – znaczenie i występowanie w żywności, online: https://dietetycy.org.pl/kwas-foliowy/, dostęp: 23.12.2022.
- Kulczyński B., 12 różnych suplementów – co może pójść nie tak?, online: https://www.youtube.com/watch?v=zFC9cGQdVkE, dostęp: 23.12.2022.
- Wojsiat J., Kwas foliowy – witamina B9. Źródła, normy, objawy niedoboru i nadmiaru, online: https://dietetycy.org.pl/kwas-foliowy-2/, dostęp: 23.12.2022.
